Wargeyska Waxgarad War & Wacaal
La Xidhiidha
Khatartii ugu weynayd oo soo wajahday Soomaalida gumeysiga ku hoos nool
Wuxuu Barkinka idiin soo gudbin doontaa qoraallo taxane ah oo ku saabsan mawduuca shidaalka ee degaanka Soomaalida Itoobiya gumeysato.
Qeybtii 1aad: Hordhac
Shirkadda Shiinaha ee Poly-GCL ayaa maanta (28 Juun 2018) bilaabaysay soosaarka gaaska ceelasha Elelle (Hilala). In kasta uu koobnaan doono, maadaama lagu dhaaminayo booyado ama haamaha gaaska si shirkadaha shamiintada iyo goobaha tamarta badan ku baxdo, haddana waa tallaabo naxdin weyn ku noqatay qof walba oo Soomaali ah oo damiir iyo dareen waddani ah leh. Dad yar oo waxgarad ah baa fahansan barnaamijka ra’iisul wasaaraha (RW) cusub ee Itoobiya loo soo xambaariyay. Faahfaahin intaa dheer sii geli meyno hadda wakhtigan xaadirka ah, laakiin waa in aynu niyadda ku heynaa qorshaha siyaasadeed ee socda uu yahay xeelad ka mid ah xeeladaha dagaal ee ka socdo Geeska Afrika. Qoraalkan 1aad ee ugu horeeya waxaan ugu talagaley in Soomaalida sawir muuqaal ah aan ka siiyo xaaladda taagan, si dareenkooda aragtida u helo xaqaa’iiq ay ka tusaala qaataan. Waxay rajadeydu tahay in arrintani Soomaalida ku abuurto lexjeclo, dabadeedna u midoobaan difaaca kheyraadkooda iyo ilaalinta mustaqbalka ummaddooda.
Siduu Bangiga Adduunka seddax sano ka hor yidhi, waxaa go’aan ah in muddada u dhexeysa 2020-2030 macdanta iyo shidaalka la qodo looga dhigo lafdhabarta dhaqaale ee Itoobiya, oo ugu yaraan lacagta adag ay ka helaan 10 jibbaaranto. Marka, la socda in dawladaha dillaaliinta ah sida Ingiriisla, ama kuwa qoditaanka macdanta caanka ku ah oo shirkadahooda suuq-raadiska yihiin sida Kanada iyo Ostraaliya, aya lacago ku bixiyaan daraasaad iwm si ay Bangiga Adduunka iyo wasaaradda macdanta Itoobiya saameyn weyn ugu yeeshaan. Waxaan filayaa in laga dheregsan yahay dadaalka dheeraadka ah ee uu Shiinaha isna dhankiisa ka wado, illaa heer uu jidad, dhismayaal iyo tareenno maalgelin badan ku siiyey Itoobiya, beddelkeeduna yahay qandaraaska shidaalka degaanka Soomaalida.
Waxaa inoo muuqato in tartankii wadamada shisheeyaha iyo bililiqadii kheyraadka Soomaalida uu hadda halistii ugu weyneyd ay soo foodsaartey, gaar ahaan shidaalka Ogaden Basin. Muddo 45 sano gaareysa (1950-1995), degaanka Soomaali Galbeed waxaa laga qoday 43 ceel oo shidaal ah, laakiin muddadaa kala badhkeed (1995-2018) ayaa waxaa laga qoday in kasii badan oo aanan heynin tirada dhabta ah. Waxaa ii suurtowday in aan helo iskuduwaha dhigaha iyo loolka (latitude and longitude coordinates) 31 ka mid ah 43 ceel ee la qodey intii u dhexeysay 1950 ilaa 1995 (Muuqaal.1 & Muuqaal.2)
Sida ka muuqato khariidada, ceelasha shidaalka ee dhibcaha guduudan ku caalaamdeysan/matalayaan ay degaanno badan ayey ku firidhsan yihiin. Shirkadaha ceelashaas qoday waxay kala ahaayeen Sinclair Oil Corporation oo qoday 17 ceel, Tenneco Oil Exploration oo qoday 8 ceel; Soviet Petroleum Exploration Expedition (SPEE) oo qoday 16 ceel; waxaa kale oo soo raacey Hunt Oil Company iyo Gewerkschaft Elwerath oo midkiiba hal ceel qoday. Shirkadaha maraykanka ayaa 26 ka mid ah 43da ceel qodey, meesha Soofiyeetka uu 16 ceel ka qoday; halka soo hadheyna waxaa qoday shirkad Jarmal ah (Muuqaal.3).
Muuqaal.3: Waagii shirkadda Jarmalka ee Gewerkschaft Elwerath ay ceelka qodeysay 1962
Maadaama aanan heynin xogta iskuduwayaasha (coordinates) ee ceelasha Jeexdin (Calub) oo wada dhan, tusaale ahaan, waxaan isku deyey anigoo adeegsanaya iskuduwaha 5ta ceel ee aan hayey (hal Maraykanka qodey iyo 4 Soofiyeetka qodeen) in aan khariidada satellite-ka hawada ku calaamadeeyo ceelasha intooda kale (Muuqaal.4).
Ka dib markaan sii weyneyay si aan u soo dhoweeyo aragtida xeryaha ku yaalla ceelasha ee shirkadaha iyo ciidamada illaaliyo deggen yihiin, waxaa sawirka ka muuqanayo ceelashii agagaarka Jeexdin ka qodnaa laftoodii/naftirkoodii (Muuqaal.5).
Afargeysyada aan ku calaamadeeyey buluugga waa afkii ceelasha. Xarunta ugu weyn Jeexdin (Calub) waa sawirka ugu sarreeya bidixda (Muuqaal.5), xeradii oo keligeed ah oo la sii weyneyay iyo sawir hawada laga soo qaadey waakan hoos ka muuqda (Muuqaal.6).
Ceelka Jeexdin ee aad maqlaysaan, afkiisa tuubooyinka ku dhisan waxaa ka arki kartaan sawirkan hoose (Muuqaal.7). Qaab-dhismeedka tuubada afka waxaa inooga cad in ceelku uu yahay gaas. Soomaali u soo dhowaan kara ceelashaas ma jiro; xoolihii ku soo fakadana, meel loo raadsadaa ma leh. Ceelashan waxaa hadda heysto Shiinaha (Poly-GCL).
Shiinahay waxay kaloo hadda heystaan ceelasha Elelle (Hilala) oo aan isna muqaal ka sameeyey xarunta ceelashooda ugu weyn (Muuqaal.8).
Nasiibdarro ceelka meesha uu ku qumman yahay ama kaga yaallo muqaalka ma hubo oo ma aanan calaamadeynin, haseyeeshee waxaan helay ceelka afkiisii oo sawir ah (Muuqaal.9).
Waxaan anigu istusay in ceelasha Heelaale (Hilala) ay Shiinaha muhiimadda ugu weyn siinayaan, sababtoo ah waxaad mooddaa in ciidama xoogga ugu weyn agagaarka aad u kormeeraan. Gaarigan wuxuu yahay iyo qoriga saaranba ciddii taqaan baa garan (Muuqaal.10).
Xerooyin badan baa agagaarka Elelle laga dhisaa oo qaarkood si ku meelgaadh ah yihiin marka hore, kedibna haddii wixii larabay laga helo, waxaa laga dhigtaa xarun joogto ah (Muuqaal.11).
Dhibaatooyinka ugu weyn hadda wuxuu heystaa reer miyiga, haseahaatee goor dhow, wuxuu aad u saameyn doonaa Soomaalida magaalooyinka deggan. Dadka xoolodhaqatada ah iyo bey’adooda dabiiciga ah waa in hadda sida ugu dhakhsaha badan loo difaaco, halgankii lagu badbaadin lahaana lagu dhawaaqaa. Banii’aadan iyo xoolohooda ka sokoow, ugaadhii iyo xayawaanadii baa xitaa la dhamynayaa!
Itoobiyaanka marka ugu horreysa dadka ayay barakiciyaan; dil, xiritaan, dhac, kufsi, iwm. Marmarka qaarkood, tuulooyin dhan baa lagubaa, sida hay’adda xuquuqul insaanka HRW raboort kusoo saareen sanadkii 2008 (Muuqaal.12)
Markaan fiiriyey khariidada halka ay kaga beeggan yihiin (Muuqaal.13) tuulooyinkaas la gubey, waxaa ii muuqday in dhamaantood agagaar shidaal laga baari lahaa ay yihiin. Sida muuqaalka hoose tilmaamayoba, tuulada Labiga(4) waxay foodda u saarantahy goobtii jabhadda ONLF ku weerartay Shiinaha iyo ciidankii Itoobiyaanka illaalada u ahaa sanadkii 2007, sida hay’adda HRW ku qortay raboortkeeda. Laasoole(2) iyo Qamuuda(3) iyagana waa agagaarka Shiinaha la siiyay oo hadda baaritaanka ka socdo.
Ka dib waxaa yimaado shirkadahii oo dhulkii oo dhan baa dhirta cagafcagaf ku majiiriyaan (Muuqaal.14) iyaga oo weligeed la darsin (environmental impact assessment) khatarta ay ku leedahay nolosha – illeen dad markii horeba loo leynayey si bilaash ah dan lagama lahee!
Sababta ay dhulka uga tittirayaan wixii dhir iyo xaabo aheyd waxaa weeye, in ay u banneeyaan marka hore Buubuurta/gawaadhida shidaalka baadha ee loo yaqaano Vib trucks – waxaa ku rakiban qalab mowjado dhulgariir (seismic vibrator) oo lagu sii daayo dhulka si ay u cabbiraan dhulka waxa ku jira (Muuqaal.15).
Shiinaha hadda waxay sidaa ku sameeyeen dhulka Eelelle agagaarkiisa ah, dhismo badan aad mooddo in uu u qorsheysan yahay (Muuqaal.16).
Muuqaalkaas oo aaggiisa lasii balaariyey baa si fiican looga tusaalo qaadan karaa damaca Shiinaha hadda inta uu la’egyahay (Muuqaal.17).
Qoraalkan 1aad waxeynu ku joojin halkan. Hadduu Illaahay yidhaahdo, qoraallada taxanaha ee danbe waxynu sii faahfaahin doonnaa shirkadaha meesha ka shaqeeya noocyahooda, dhibaatooyinka ay ummaddeena ku hayaan iyo Soomaalida ku nool Geeska Afrika gebi ahaanba waxa looga baahan yahay si ay mustaqbalkooda u badbaadiyaan.
Qoraalkani waxa uu ku soo baxay Barkinka.com
Xidhiidh: liban.farah@barkinka.com
